Reality showlar tartışılıyor, seyirci bunu mu istiyor

90’lı yıllarda özel televizyonların da yayına girmesiyle birlikte televizyon kanalları bol ratingli bir tür keşfetti: reality show. “Gerçeklik gösterisi” anlamına gelen bu televizyon türü, gerçeğin izlenimini yaratarak ya da gerçeği aracısız izleyiciye sunma iddiasıyla ortaya çıkmış ve daha ilk örneklerinden itibaren kendisine alıcı bulmakta hiç zorlanmamıştı. Gazetelerin üçüncü sayfalarında görmeye alıştığımız polis-adliye haberleri canlı canlı ekrana gelirken, filmlere taş çıkartacak nitelikteki olayların bir “dizi” halinde yayınlanması izler kitleyi hemencecik sarmıştı.  

Eli kanlı katiller, tecavüzcüler, çocuk istismarcıları, sapıklar, işkenceye uğramış kadınlar ve çocuklar, türlü türlü aile dramları, reality show adı altında oturma odalarımızdan hayatlarımıza böylece sızdı. En korkuncu da bu programların gücünü ve meşruiyetini “gerçekliğinden” almasıydı. Nitekim son yıllarda popülerlik kazanan evlilik programlarının kurmacası ya da “sahteliği” ortaya çıkmaya başlayınca, bu “rezilliğin” daha fazla devam edemeyeceğine kanaat getirildi ve onlar da yerini daha fazla dehşet içeren polisiye reality sbhowlara bıraktı. 

HANGİ KAMU YARARI? 

Aslında sesini duyuramayan sıradan insanların özel hayatlarını kamusallaştıran bu programlar, bir nevi kurtarıcı rolü üstlenmiş ve adalet dağıtmayı kendine görev edinmiştir. Kimi zaman canlı yayında bir suçun itiraf ettirilişine, olay mahallinden canlı bağlantıyla bir delil bulunuşuna ya da bir telefon bağlantısıyla kayıp bir kişinin ortaya çıkışına şahitlik ederiz. Bir nevi suç ve suçlu avına dönüşen bu programlarda söylem olarak sürekli devletin kolluk kuvvetleri ve yargı mekanizmasına vurgu yapılırken, eylem olarak belli başlı devlet aygıtlarının temsilcisi gibi davranıldığını görürüz. Peki bu Reality Show’lar sıradan insanların polis adliye vakalarından derlenmiş dramlarını gözler önüne sererken; mağdurun yanında olup, suçlunun açığa çıkmasını sağlayarak bir kamu yararı sağlıyor mu?  

Her şeyden önce tacizin, tecavüzün, ensest ilişkilerin, çocuk istismarının, şiddetin ve işkencenin aleni bir şekilde konuşulduğu, üstüne dakikalarca yorum yapıldığı bu programlar gündüz kuşağında ve tam da çocukların evde olduğu saatlerde yayınlanıyor. Bir yarışma programında kazananı açıklarmış gibi heyecan ve atraksiyon yaratılarak açıklanan DNA sonuçları havada uçuşurken ekranda kopan gümbürtü muhtemelen evdeki çocuğun da ilgisini çekiyordur. Ya da akla hayale gelmeyen işkence yöntemlerinin tane tane anlatıldığı, türlü rezilliklerin itiraf edildiği, üzerine uzman görüşlerinin alındığı, ilk duyduğumuzda kanımızı donduran ama zamanla eşimizle, dostumuzla üzerine yorum yapar hale geldiğimiz o korkunç olaylar... Bütün bunlar kötülükten ders alınmasına mı yoksa kötülüğün sıradanlaşmasına mı hizmet ediyorlar dersiniz.   

Kitle iletişim araçları hemen her platformda etkisini hissettirmeye başladığı andan itibaren izleyicisine, dinleyicisine ulaştığı her anda kamusal sorumluluk beklentilerinin ötesinde içerik üretmeye başlamıştır. Bu öncelikler her medya kuruluşunun kendi anlayış ve duruşuyla şekillenmektedir. Reality show ya da başka biçimlerde kendini gösterse de ticari bir yapılanmanın gereği olarak medya kuruluşları izleyicide karşılığı olduğunu düşündükleri sürece toplumsal dönüşümün oldukça hızlı ve negatif bir yönde seyretmesini çok dikkate almıyorlar. Toplumsal zararın aşikâr olduğu bir konuda “Seyirci istiyor” türünden gerekçeler ortaya konulmamalıdır. 

Toplumsal olumsuzlukları en başta dile getiren ve mutlaka suçlu bulma telaşıyla hareket eden medyanın çuvaldızı kendine batırması da bu konuda gecikmiş bir eleştirel yaklaşım olarak düşünülebilir. Bundan dolayıdır ki 15-20 sene öncesinin reality showları her ne kadar çok hızlı değişim gösterse de, toplumda hâlen bir karşılığı olur umudu ve beklentisiyle ısıtılıp başka başka formatlarla seyirciye sunulmaktadır. Bugün şikâyetçi olduğumuz birçok şeyin dün seyredilen programların, oynanan oyunların, hayran olunan karakterlerin bir bileşeni olduğu unutulmamalıdır. Reality showlar etkilerini çok derinden hissettiren programlardır. 

Kimi bir anda enjekte edilen ilaç gibi derhal kana karışır, kimi yavaş yavaş zerkedilen ilaç gibi uzun sürede etkisini gösterir. 

Toplumun şiddetin artmasından yakınıyoruz ancak şiddet pornografisi yapılan programlar da gündemin ilk maddesi. Bu kısır döngüden nasıl kurtulabiliriz? 

Neyi önceleyeceğimize iyi karar vermeliyiz. İçerik üreticilerinin toplumsal beklentilere cevap vermek yerine toplumsal beklenti oluşturmak ve beklentileri yönetmek düşüncesiyle hareket etmeleri içinde yaşadıkları toplumdan kopuk olduklarını ya da toplumu hiç tanımadıklarını gösterir. Konuya, ister içerik üreticisi isterse içerik tüketicisi olarak yaklaşalım, toplumsal sorumluluğun göz ardı edildiği bir yayıncılık anlayışı sorunludur. Kendi aralarında hayatın olağan akışı dışında bir davranış sergileyen kişilerin yaşam biçimlerini hayatın zorunlu bir gerçeğiymişçesine dillendiren programların sorun çözme temelli olmaktan daha çok izlenme kaygısıyla hareket ettiği düşüncesindeyim. Sorumluluk, o hissi taşıyanların onun gereğini yerine getirmesiyle anlam kazanır. Aksi takdirde sorumlu yayıncılık mottosuyla yayın yapanların, şiddeti ortadan kaldırmaya çalışırken şiddetin tanıtımını yapar hale gelerek her türlü çatışmanın kaynağında yer alma ihtimali olacağı unutulmamalıdır. 

Hiçbir filtre mekanizması olmaksızın kötülüklerin TV ekranından ifşası iletişim bilimleri açısından seyircide özellikle çocuklarda nasıl etkilere yol açar?  

Marshall McLuhan, “Araç mesajdır” derken kitle iletişim araçlarının bizatihi kendilerinin dönüştürücü bir güç, bir araç haline geldiğine dikkat çekmek istiyordu. Kurgusal gerçekliği hayatın gerçekliği olarak gören bir seyirci profili oluşturmayı başaran kitle iletişim araçlarının bu etkisi, hayatı kurgusal gerçeklik gibi gören, değerlendiren yeni bireylerin oluşmasına yol açar. Kurguyla gerçeğin ayırımına çocuk yaşlarda varılmasının güçlüğü düşünüldüğünde çocuklarda oluşacak travmayı en iyi anlatan örnek yakın zamanlarda birçok gencin ölümüne neden olan Mavi Balina isimli oyundur. 

Kötülükler ifşa edildikçe çoğalır. Bu noktada, ifşanın icraya dönüştüğüne de tanıklık ederiz. Bugün acı olarak tattığımız meyveler dün ektiğimiz acı tohumların ürünüdür ve bu tohumların sulanmasına kitle iletişim araçları maalesef bazı programlar ve bazı formatlardaki yayınlarıyla aracılık etmişlerdir. 

Neden insanlar adalet arayışını kamera önünde gerçekleştirir? 

İnsanların adalet arayışlarını kamera önünde gerçekleştirme arzusu, düşüncesi, isteği, mecbur kalışı (!) vb. birçok ifadenin kendince gerekçeleri illa ki vardır. Ancak burada TV ekranlarında bulunuyor olmanın kişiye nasıl bir haz verdiğini bilmek kolay olmasa gerek! Köşesinde hayatı kıyısından yaşayan birilerinin bir anda herhangi suç ya da çirkin bir eylemle de olsa, programlar için aranan, vazgeçilmez olan birtakım işlere girişmesi hazzın TV ekranlarında vücuda gelmiş bir başka ifade biçimi olsa gerek!.. Kamera önünde itiraf etme, eğer ceza-i işlem gerektiren bir suç değilse, bir tür arınma seramonisi olarak da değerlendirilebilir. Ama tüm yaşantısında arınmak gibi bir eylemin kendisine yabancı olduğu birinin bunu kamera önünde yapmaktan bir haz duyuyor olma ihtimali de göz ardı edilmemelidir. 

RTÜK yeterli önlemleri alıyor mu sizce?  

RTÜK’ün yasaların kendisine verdiği belli yükümlülükleri vardır. RTÜK’ün yeterli önlemleri alması ceza kesmenin ötesinde bu iş birliğinin getirdiği sorun çözücü yaklaşımlarla gerçekleştirilebilir. RTÜK’ün eylem gerçekleştikten sonra ceza uygulaması benzeri eylemlerin yapılmayacağının garantisi olmayacaktır. Ancak RTÜK ve medya kuruluşlarının sıkı bir iş birliği içerisine girmesiyle olası birçok yol kazasının önlenebileceğini düşünüyorum.